ZDRAVLJE BUGARSKE MANJINE U OPŠTINI SURDULICA

 

Dimitar Anakiev, dr.med, lekar opšte prakse i specijalista globalnog zdravlja

ZDRAVLJE BUGARSKE MANJINE U OPŠTINI SURDULICA

1.Uvod

U vreme Otomanske imperije (1875) teritorija današnje opštine Surdulica pripadala je bugarskoj egzarhiji i bila naseljena bugarskim stanovništvom. Nakon Berlinskog kongresa (1878) pripojena je Srbiji i stanovništvo je u narednim decenija asimilovano, ali ni danas ne govori pravilan srpski iako se izjašnjavaju kao Srbi. Ono što se danas zove „bugarska nacionalna manjina“ u opštini Surdulica to su još ne asimilovani stanovnici bugarskih Zapadnih pokrajina, pripojeni Srbiji 1920, najvećim delom iz trnskog kraja (Trnska Klisura) a zatim Božica i Topli Dol, ukupno oko 10,000 ljudi po predratnom cenzusu, naseljenih na približno 650 kv. kilometara uz bugarsku granicu. Ova tri sela sa brojnim zaseocima i cela teritorija pripojii su nakon Drugog svetskog rata bugarskoj opštini Bosilegrad ali su već 1965 godine, verovatno u cilju brže asimilacije, od nje odvojeni i pripojeni, prvo, srpskoj opštini Okruglica a zatim, 1967, srpskoj opštini Surdulica. Tako su ovi pripadnici bugarske manjine u Srbiji postali izdvojeni iz bugarskog manjinskog korpusa postavši dvostruka manjina: i u državi Srbiji, i u opštini Surdulica, čime su im znatno sužena manjinska prava, na primer na ovoj teritoriji nema dvojezičnosti tj. srpski je jedini zvanični jezik iako se u školama uči bugarski. Osnovni asimilicioni metod srpskih vlasti, pored administrativnog, bio je ukidanje ekonomske baze stanovništvu, pre svega ukidanje zemljoradničkih zadruga, što je prisililo stanovništvo na masivni migraciju prema urbanim centrima u unutrašnjosti Srbije.

2.Zdravstvena zaštita u opštini Surdulica

Prema popisu iz 2002 Surdulica je opština sa 22.190 stanovnika od kojih u samoj Surdulici živi 10.014 stanovnika dok je prirast stanovništva negativan -1.19 i ima tendenciju povećanja. Zdravstveno zbrinjavanje u opštini Surdulica odvija se na tri nivoa: tercijalnom (sanatorijum sa 100 +50 postelja), sekundarnom (opšta bolnica sa 174 postelje) i primarnim (Zdravstveni dom sa 4 ambulante i 4 zdravstvene stanice u okviru kojeg i služba HMP). Nema podataka o postojanju institucije preventivne medicine.

Na jednog lekara dolazi 284 pacijenata, ali više od 35% stanovništva opštine Surdulica po zvaničnim podacima nema nikakvu primarnu zdravstvenu zaštitu, među kojima je celokupno stanovištvo bugarske nacionalne manjine.

Hitna medicinska pomoć (HMP) na razuđenom brdsko-planinskom terenu površine oko 650 kv. km. na kojem je званично 41 naselje (10 od kojih je većinski naseljena bugarskom manjinom) i brojni zaseoci (samo Klisura ima 21 zaseok) raspolaže jednim vozilom koje se koristi i za sanitetske prevoze do udaljenih centara. Medicinsku ekipu HMP sačinjavaju dva člana: lekar i sestra, ali posle 20.00 časova lekar nije u mobilnom timu. Oprema vozila HMP je oskudna: vozilo nema kiseonik, Life Pack postoji ali je ili neispravan ili osoblje ne zna da ga koristi. Ekipa za HMP nema niti običan oksimetar, a na volju je samo jedna boca infuzije (podaci na osnovu ličnog uvida).

U celoj opštini ne postoji niti jedan defibrilator.

3.Jedno iskustvo HMP u selu Strezimirovci

Selo Strezimirovci ima oko 200 kuća ali je 1920 poodeljeno državnom granicom tako da je otprilike polovina ostala u Bugarskoj, dok je polovina sa crkvom i grobljem, pripojena Srbiji U centru sela napravljen je međunarodni granični prelaz. Ne slučajno depopulacija ovog bugarskog sela je u zadnjoj deceniji, po zvaničnim podacima Zavoda za statistiku Srbije, bila osam (8) puta brža od depopulacije srpske opštine Surdulica.

17. maja 2020 bio sam oko 8.30 pozvan da pogledam pacijentkinju u selu Strezimirovci. Kilometar i po puta između Groznatovci i Strezimirovci, prešao sam putem uraslih u trnje za 1,5 čaova i došao sav izgreban do osamdesetgodišnje pacijentkinje u teškom stanju; vidno dehidrirana zbog enterokolitisa, vitalni znaci bili su slabi: saturacija 87, krvni pritisak 85 sa 50, teško diše, teško govori, febrilna. Započnemo oralnu regidrataciju koliko možemo i pozovemo HMP kojoj je trebalo 4 sata da dođe (Od Surdulica do Strezimirovci je 40 km). U ta četiri sata čekanja pozvali smo mnoge lekare i predsednicu opštine (takođe lekar) da urgiramo da HMP dođe čim pre. Dispičar ne želi da da telefon mobilne ekipe da se povežemo sa njima. Kada je ekipa HMP stigla, u sastavu lekar i sestra, ispostavilo se da nemaju ništa od opreme za HMP, čak ni oksimetar nemaju, ne mogu da daju kiseonik. Imaju jednu bocu infuzije, koju instaliraju ali nemaju vremena da sačekaju da isteče, jer moraju da voze neke pacijente u Vranje (sanitetski taksi). Infuziju skinem ja, takođe sakupim medicinski otpad (igle, tupfere) ostavljen na stolu... Sledeći dan su došli da joj ponovo daju infuziju, ali su sa sobom poneli pogrešnu infuziju, pa su morali da se vrate.

4.Slučaj sela Groznatovci:

Selo Groznatovci nalazi se na obroncima planine Vrtop, u njemu je rođen bugarski državnik Simo Sokolov ali od njegove kuće su ostali samo temelji i nema nikakvog znamena o njemu. Na poslednjem bugarskom popisu, pre pripajanja Srbiji 1920, selo je imalo 65 kuća sa 309 stanovnika. Depopulacija sela je u zadnjoj deceniji 6,5 puta brža od depopulacije srpske opštine Surdulica u kojoj se nalazi. Na popisu iz 2011 u selu ima 21 stanovnik. Jedini kulturni objekat je škola iz 1910 koja je zapuštena i sklona padu.

Selo ima četiri mahale: Selo, Rašini, Vukovi i Rovinari. Seljani se snabdevaju vodom iz šest izvora, sve kaptaže su privatne, bez higijenskog nadzora. Jedna od kaptaža nalazi se u samom selu (mahala Rašini) pa se kod većih kiša voda zamućuje i korisnici tada koriste vodu koju dobijaju u sudovima od suseda. Najveći izvor vode, na planini Vrtop, koji se nalazi katastarski u Groznatovci, opština je prodala tajkunu iz susedne (srpske) regije za fabriku vode. Istu sudbinu dožive je izvor iz bugarskog sela Topli Dol ("Vlasinska rosa").

Do sela nema asfaltnog puta i ne dolazi nikakva komunalna služba, pojava tipična za ceo kraj Trnske klisure, otpaci se bacaju u doline reka i uvale, nema centralnu kanalizaciju već se koriste poljski WC-i ili septičke jame. Struja je dovedena u selo 1966 godina, glavni vod je danas trofazan, ali su svi priključci jednofazni. Struja često nestaje kod vremenskih nepogoda. Selo ima dva groblja, jedno zajedničko sa susednim selom Drainci (mahala Vukovi) i sva groblja su trodelna: turska, iz vremena Otomana, bugarska i romska. Turski grobovi vezani su za iskopavanje rude gvožđa iz površinskih kopova koji datiraju još iz rimskih vremena (Andaci), dok su romi bili privremeno naseljeni u mahali Rovinari i obavljali su kovačke poslove.

Administrativno selo Groznatovci spada u „Klisurski kraj“ (Trnska klisura) i deo je mesne zajednice Drainci-Groznatovci-Strezimirovci. Predsednik mesne zajednice, u nekoliko mandata, je Bugarin, iz sela Strezimirovci, trenutno član u Surdulici vladajuće Socijalističke partije Srbije, ranije član takođe vladajuće Radikalne partije. U selu Drainci postoji neformalna taksi služba koja uz malu nadoknadu vodi seljane do Surdulice i nazad 2-3 puta sedmično (klsad ima dovoljno putnika).

U selo Groznatovci naselio sam se krajem 2019 i sledećih 14 meseci obavljao dobrovoljno i bez nadoknade – po principima humanitarne medicine – medicinske konsultacije i preglede za seljane sva tri sela ove mesne zajednice a nekoliko puta išao sam i do sela Kostroševci, na putu za manastir Palja, koji je glavna kulturna znamenitost Klisurskog kraja.

U sva tri sela mesne zajednice Drainci-Groznatovci-Strezimirovci, živi po mojoj slobodnoj proceni oko pedesetak muškaraca, žene i dece. Oni poseduju 3 krave i jedno tele (sve u selu Drainci), oko 20-30 ovaca (Drainci i Strezimirovci) i trenutno, februara, jednu svinju (Groznatovci). Postoje dve prodavnice koje služe i kao kafane, ali samo jedna od njih, u Strezimirovci, radi svakodnevno i nudi širok asortiman namernica.

Za 14 meseci, u sva tri sela, obavio sam 193 lekarske konsultacije, od toga 168 u selu Groznatovci, 11 u selu Drainci i 10 u selu Strezimirovci ( i dodatnih 4 u Kostroševci). Ova disproporcija rezultat je moje lokacije: u Groznatovci, većina pacijenata nalazi se u krugu pola kilometara od lekara, a većina samo pedestak ili 100 metara, dok su pacijenti iz Drainci i Strezimirovci udaljeni prosečno 2-3 kilometara, što odgovara standardu humanitarne medicine da sa svakim 1.5 km razdaljine poseta lekaru opada za 50%. Kod većine pacijenata konsultacije sam obavio 2-3 puta, u jednom slučaju 9 puta, a u jednom slučaju obavio sam 44 medicinskih konsultacija i pregleda članovima jedne od retkih mnogoljudnih porodica.

Podaci koji slede odnose se samo na Groznatovci, i reprezentativni su za celu mesnu zajednicu Drainci-Groznatovci-Strezimirovci, a verovatno i za ceo klisurski kraj.

5.Zdravstveno stanje Groznatovčana:

Tokom 2020 godine u Groznatovci sam obavio medicinske konsultacije sa 13 pacijenata od 90 do 36 godina: među kojima 5 žena i 8 muškaraca. Od njih 6 su penzioneri (3 žene), 6 nezaposlene osobe (2 žene) i 1 zaposlena osoba (pečalbar). Penzije su u većini slučajeva 150-100 EUR (juna 2020 prosečna penzija u Srbiji bila je 237 EUR), od nezaposlenih njih 5 ne prima socijalnu pomoć, koja je 68 EUR. Živi se od privremenih poslova, većina je polukvalifikovanih ili nekvalifikovanih radnika, nezaposleni bez socijalne pomoći nemaju socijalno osiguranje, kupovina lekova je problem a onima sa socijalnom pomoći država subvencionira (približno 2/3 cene) jednu kutiju lekova na mesec, što hroničnim bolesnicima sa više lekova predstavlja problem.

Odnos akutnih prema hroničnim bolestima je 13,7% prema 86,3%. (tabela).

Među akutnim bolestima najviše je respiratornih infekcija 43,3%, kožnih infekcija 43,3%, gastroenteritis 8,6% i povrede 4,3%.

Hronične bolesti prevladavaju: kardiovaskularna oboljenja (hipertenzija, aritmije, ishemijska bolest srca) 46,5%, plućne bolesti (HOPB, astma) 15.38%, NVD 15.38%, dijabetes 7.7%, bubrežna insufencijencija 7.7%.

U selu Klisura, približno 8 km od Groznatovci postojala je dobro opremljena ambulanta koja je nedavno ukinuta i pretvorena u zdravstvenu stanicu sa fakultativnim prisustvom doktora od nekoliko sati jednom sedmično.

6.Zdravstveno ponašanje Groznatovčana:

Alkohol se široko konzumira, što je delom posledica kulture a delom rezultat bezishodnog društvenog položaja. Zloupotreba alkohola ima široku lepezu: hronični alkoločari čine 23.07%, subhronični 23.07%, povremeno ali učestalo alkohol koristi 15.38% i jednak procenat 15.38% je onih koji su prestali da se opijaju, dok ja abstinenata 23.1%.

Jednako je raširana upotreba duvana: pušača je 61.8%, 15.38% je prestalo da puši dok je nepušača 22.82.

Zloupotreba alkohola i duvana ima veliki udeo u smrtnosti.

U ishrani je česta prevelika upotreba soli a kupljena hrana sve više zamenjuje domaće proizvode.

7.Smrtnost

U toku 2020 u sva tri sela umrlo je 10 ljudi (jedan Groznatovčan): 3 kao direktna ili indirektna posledica alkoholizma, 2 zbog karcinoma, jedan od moždanog udara, jedan zbog disrupcije trbušne aorte, jedna upala pluća.

8.Rodnost

Nulta